Obrzędy koronacji papieża

Die 14 octobris Anno Domini 2023
Sancti Callisti Papæ et Martyris

Koronacja papieska to jeden z najbardziej wyrazistych aktów każdego rozpoczynającego się pontyfikatu. Tradycja ta trwała nieprzerwanie przez ponad jedno tysiąclecie [1]. Było to zawsze wielkie wydarzenie nie tylko dla Miasta i świata, ale przede wszystkim dla Kościoła [2]. W odróżnieniu od świeckich ceremoniałów, zwłaszcza porenesansowych, obrzęd koronacji papieża przez wieki pozostał praktycznie niezmienny i zarazem prosty w swojej istocie [3].

Jakkolwiek koronacja papieska nie została wprost zniesiona lub zakazana, a współcześni papieże otrzymywali w darze od wiernych tiary (Jan Paweł II, Benedykt XVI i Franciszek) to wydarzenia i dokumenty publikowane przez papieży, począwszy od pontyfikatu Pawła VI, sprawiły, że obrzęd ten popadł w zapomnienie [4], mimo, że nadal koronuje się niektórych świeckich władców.

W tym miejscu prezentujemy możliwie szczegółowy, ale też dostosowany do popularyzacyjnej formy publikacji, opis obrzędów koronacji papieża [5] – w ich dojrzałej i utrwalonej formie – na podstawie dokumentów Stolicy Apostolskiej [6] oraz dostępnych materiałów audiowizualnych [7].

Na wstępie należy zaznaczyć, że pierwszą transmitowaną w radiu taką ceremonią była koronacja Papieża Piusa XII, zaś pierwszą transmitowaną w całości w telewizji była koronacja Papieża Jana XXIII. Koronacja Pawła VI pod pewnymi względami różniła się od poprzednich – głównie tym, że cała ceremonia po raz pierwszy odbywała się na Placu św. Piotra (sama koronacja wraz z uroczystym błogosławieństwem Urbi et Orbi również miała miejsce na placu przed bazyliką) [8].

Obrzędy koronacji papieża można podzielić na następujące etapy: przejście do miejsca koronacji (I) i modlitwy wstępne (II), koronacja tiarą przez kardynała protodiakona (III), błogosławieństwo Urbi et Orbi (IV) wraz z ogłoszeniem odpustu zupełnego (V) oraz powrót papieża i asysty do Pałacu Apostolskiego (VI).

I. ZAKOŃCZENIE MSZY ŚWIĘTEJ I PRZEJŚCIE DO MIEJSCA KORONACJI

Po zakończeniu Mszy świętej i zwyczajowym przekazaniu dla papieża honorarium od kanoników Bazyliki Watykańskiej „za dobrze odśpiewaną Mszę” (pro Missa bene cantata), Ojciec Święty w szatach mszalnych – włączywszy w to pontyfikalne rękawiczki, ale bez manipularza, który był zostawiany na ołtarzu – w asyście ceremoniarzy kierował się w stronę lektyki (sedia gestatoria), by w niej udać się na miejsce koronacji. W tym czasie tworzył się już orszak papieski w identycznym porządku jak na rozpoczęcie uroczystości.

Orszak, idąc przez bazylikę, przechodził kolejno przez portyk, następnie przez Schody Królewskie (Scala Regia), Salę Królewską (Sala Regia) i Salę Błogosławieństw (Sala delle Benedizioni), by dojść do głównej (środkowej) loggii zewnętrznej, z której doskonale widać Plac św. Piotra. To na tym balkonie tradycyjnie koronowano papieży, tak, by lud rzymski mógł uczestniczyć w tej ceremonii, otrzymać związane z nią odpusty i wiwatować na cześć swojego nowego biskupa.

Papież po przybyciu na balkon zasiadał na specjalnie wcześniej przygotowanym tronie. Ze względu na ograniczone miejsce, jest zrozumiałe, że towarzyszyła mu tam wyłącznie niezbędna asysta, do której zaliczali się: kardynałowie diakoni pełniący rolę asystentów (również w czasie Mszy świętej); prałaci niosący krzyż, tiarę, mitrę oraz świece; ceremoniarze (obowiązkowo dwóch de numero, a więc pełniących służbę „etatowo” w Prefekturze Ceremonii Papieskich) oraz kardynał protodiakon, który posiadał przywilej koronowania papieża.

W praktyce na balkonie znajdowało się więcej osób, np. inni kardynałowie, przedstawiciele formacji zbrojnych, kolejni ceremoniarze (supranumerari, czyli „nadliczbowi”, którzy posługiwali „doraźnie”; zwyczajowo było ich siedmiu), czy współcześnie również fotografowie, ekipy radiowe i telewizyjne. Tego rodzaju tłum i ruch wokół Ojca Świętego był czymś charakterystycznym dla liturgii i ceremonii papieskich.

W momencie, gdy papież wchodził na loggię i zajmował miejsce na tronie, kantorzy należący do Cappella Musicale Pontificia intonowali motet Palestriny Corona aurea super caput eius, której tekst jest zaczerpnięty z Mądrości Syracha i Psalmu 21:

Corona aurea super caput ejus.
Expressa signo sanctitatis,
gloria honoris,
et ope fortitudinis.
Quoniam praevenisti eum
in benedictionibus dulcedinis,
posuisti in capite eius
coronam de lapide pretioso.

II. MODLITWY PRZED KORONACJĄ

Po zakończeniu śpiewu Dziekan Kolegium Kardynalskiego intonuje Pater noster („Ojcze nasz”), które potem odmawia po cichu aż do et ne nos inducas in tentationem, które wypowiada recto tono. Chór odpowiada sed libera nos a malo. Modlitwa Pańska nie kończy się zwyczajowym Amen.

Następują wersety i responsoria własne dla obrzędów koronacji papieża. Dziekanowi Kolegium Kardynalskiego odpowiada chór. Modlitwę zamyka oracja odśpiewywana przez Dziekana Kolegium, w której Kościół modli się o Boże łaski dla nowego papieża na czas jego pontyfikatu. Papież zostaje w tej modlitwie wymieniony z imienia, które przybrał w momencie wyboru na Stolicę Piotrową.

℣. Cantémus Dómino.
℟. Glorióse enim magnificátus est.
℣. Buccináte in neoménia tuba.
℟. In insígni die solemnitátis vestræ.
℣. Iubiláte Deo, omnis terra.
℟. Servíte Dómino in lætítia.
℣. Dómine, exádi oratiónem meam.
℟. Et clamor meus ad te véniat.
℣. Dóminus vobíscum.
℟. Et cum spíritu tuo.

Orémus.
Omnípotens sempitérne Deus, dígnitas sacerdótii et auctor regni, da grátiam fámulo tuo N. Pontífici nostro, Ecclésiam tuam fructuóse regéndi, ut qui tua cleméntia pater regum et rector ómnium fidélium constitúitur et coronátur, sálubri tua dispositióne cuncta bene gubernéntur. Per Christum Dóminum nostrum.
℟. Amen.

III. KORONACJA

Po oracji drugi z kardynałów diakonów zdejmuje z głowy papieża mitrę. Po tym kardynał protodiakon bierze do rąk tiarę, wypowiada słowa koronacji, czyli słynne Accipe tiaram i nakłada potrójną koronę na głowę papieża.

Accipe tiáram tribus corónis ornátam et scias te esse patrem príncipum et regum, rectórem orbis, in terra Vicárium Salvatóris nostri Iesu Christi, cui est honor et glória in sǽcula sæculórum. Amen.

Przyjmij tiarę ozdobioną trzema koronami i wiedz, że tyś ojcem książąt i królów, władcą świata, ziemskim Wikariuszem naszego Zbawiciela Jezusa Chrystusa, którego jest cześć i chwała na wieki wieków. Amen.

GALERIA ZDJĘĆ DOKUMENTUJĄCYCH KORONACJE PIUSA XII, JANA XXIII I PAWŁA VI:

NAGRANIA DOKUMENTUJĄCE KORONACJE PIUSA XII, JANA XXIII I PAWŁA VI:

IV. BŁOGOSŁAWIEŃSTWO URBI ET ORBI

Pierwszym aktem nowo koronowanego papieża jest udzielenie uroczystego błogosławieństwa ludowi, które tradycyjnie nazywane jest Urbi et Orbi, czyli „dla Miasta i dla Świata”. Są do niego przypisane odpusty, które wraz z rozwojem techniki można otrzymywać również poprzez radio lub telewizję.

Papież udziela tego błogosławieństwa stojąc, z tiarą na głowie, odśpiewując teksty modlitw z księgi trzymanej przez Arcybiskupów Asystentów Tronu:

Sancti Apóstoli Petrus et Paulus, de quorum potestáte et auctoritáte confídimus, ipsi intercédant pro nobis ad Dóminum.

Précibus et méritis beátæ Maríæ semper Vírginis, beáti Michaélis Archángeli, beáti Ioánnis Baptístæ, et sanctórum Apostolórum Petri et Pauli, et ómnium Sanctórum, misereátur vestri omnípotens Deus et dimíssis ómnibus peccátis vestris, perdúcat vos Iesus Christus in vitam ætérnam.
℟. Amen.

Indulgéntiam, absolutiónem, et remissiónem ómnium peccatórum vestrórum, spátium veræ et fructuósæ pœniténtiæ, cor semper pœnitens et emendatiónem vitæ, grátiam et consolatiónem Sancti Spíritus, et finálem perseverántiam in bonis opéribus, tríbuat vobis omnípotens et miséricors Dóminus.
℟. Amen.

Niezwłocznie po ostatnim Amen papież udziela błogosławieństwa z zachowaniem zwyczajowej formuły kreśląc ręką trzykrotnie znak krzyża nad ludem (środek, lewo, prawo – interesujące jest to, że zarówno Pius XII, jak też Jan XXIII i Paweł VI błogosławili od lewej, przez środek, do prawej, co widać na nagraniach).

Tradycyjnie papież błogosławił trzema palcami (kciuk, wskazujący i środkowy) – były one proste, zaś dwa pozostałe zgięte, tak jak wtedy, gdy zaciska się pięść. Jednakże nie wszyscy papieże zawsze błogosławili w ten sposób, prawdopodobnie ze względu na wcześniejsze przyzwyczajenia.

Et benedíctio Dei omnipoténtis, Pat+ris, et Fí+lii, et Spíritus + Sancti, descéndat super vos et máneat semper.
℟. Amen. 

V. OGŁOSZENIE ODPUSTU

Po błogosławieństwie pierwszy z kardynałów diakonów asystentów ogłasza ludowi po łacinie, że wszyscy wierni, którzy je przyjęli, otrzymali przypisany do niego odpust zupełny, oczywiście przy zachowaniu odpowiedniej dyspozycji duszy.

Zaraz po tym drugi z kardynałów diakonów asystentów wygłasza tę samą formułę po włosku.

Dawniej po ogłoszeniu odpustu karty, z których czytali kardynałowie diakoni, były rzucane w dół do wiernych zgromadzonych przed wejściem do portyku bazyliki.

VI. POWRÓT PAPIEŻA DO PAŁACU APOSTOLSKIEGO

Po ogłoszeniu odpustu zaczynają bić dzwony Bazyliki św. Piotra. Lud wiwatuje na cześć papieża. Formacje zbrojne zgromadzone na Placu św. Piotra salutują Ojcowi Świętemu (od momentu podpisania Paktów Laterańskich w 1929 roku, również formacje zbrojne państwa włoskiego były obecne w czasie uroczystych błogosławieństw Urbi et Orbi, np. z okazji Bożego Narodzenia lub Wielkanocy).

Papież jeszcze przez chwilę pozostaje na balkonie, by ostatni raz, już bez specjalnego ceremoniału, błogosławić zgromadzanych, po czym wraca do wewnątrz i zajmuje miejsce na lektyce (w przypadku koronacji Pawła VI papieski orszak przeszedł przez Plac św. Piotra, zanim Ojciec Święty powrócił do Pałacu Apostolskiego).

Zanim orszak ruszy w kierunku Sali Paramentów (Sala dei Paramenti) – stanowi ona przejście między Salą Królewską (Sala Regia) i Salą Książęcą (Sala Ducale), a lożami Pałacu Apostolskiego; w niej papież był przygotowywany do sprawowania kaplic papieskich – kardynałowie zmieniają szaty liturgiczne na purpurowe płaszcze (tzw. płaszcze kurialne).

Po dotarciu na miejsce papież, w asyście ceremoniarzy i innych prałatów familii pontyfikalnej, zdejmuje szaty liturgiczne i ubiera mucet oraz trzewiki. Wtedy Dziekan Kolegium, w otoczeniu kardynałów, składa papieżowi gratulacje i życzenia, na co ten odpowiada podziękowaniami i prośbą o pomoc w zarządzaniu Kościołem pod opieką Matki Bożej i Apostołów. Po tym papież, którego poprzedza krzyż, w towarzystwie prywatnego orszaku, czyli najbliższych członków rodziny apostolskiej, udaje się do swoich prywatnych apartamentów.

ZAKOŃCZENIE

W powszechnej mentalności utrwaliło się przekonanie, że ryt papieskiej koronacji obejmuje praktycznie tylko nałożenie tiary po odmówieniu rozpoznawalnej modlitwy Accipe tiaram i zwyczajowe błogosławieństwo Urbi et Orbi – widzimy jednak, że obrzędy te są znacznie bardziej rozbudowane. Bliższe – ale z punktu widzenia ceremoniału nadal dość powierzchowne – spojrzenie na obrzędy koronacji papieża pozwala stwierdzić, że tradycje i zwyczaje związane z rytmem życia najważniejszej stolicy biskupiej na świecie, są w swej istocie przesiąknięte nabożnym ceremonializem o znaczeniu teologicznym, a także posiadają niezwykle bogatą symbolikę oraz wyrażają cześć właściwą dla osoby i posługi Najwyższego Pasterza.

POLECANE LEKTURY

1. Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Inizio del Ministero Petrino del Vescovo di Roma Benedetto XVI, Città del Vaticano 2006.
2. Sollemnia Coronatio Summi Pontificis. „Ordines” mszy koronacyjnych papieży Jana XXIII i Pawła VI, „Ruch Biblijny I Liturgiczny”, 2019, 72(1), 17-64 [doi.org/10.21906/rbl.3616].

PRZYPISY

[1] Wprowadzenie koronacji papieskiej datuje się na wiek IX (pontyfikat Papieża Mikołaja I). Jest to związane m.in. z powstaniem Państwa Kościelnego w drugiej połowie VIII wieku oraz dyskusjami teologicznymi i prawniczymi w sprawie duchowej i świeckiej władzy papieża, które nasiliły się na przełomie tysiącleci (należy mieć tutaj na uwadze kwestie jurysdykcji, inwestytury, prymatu, dyplomacji oraz prestiżu). W tym względzie za symboliczne wydarzenie można cesarską koronację Karola Wielkiego, której dokonał Papież Leon III w dniu 25 grudnia 800 roku.

[2] O tym jak znaczące – na przestrzeni wielu wieków – dla Rzymian były papieskie święta, można przeczytać między innymi w pracy zbiorowej: L. Fiorani et al., Riti, cerimonie, feste e vita di popolo nella Roma dei Papi, Bologna 1970.

[3] Wieki od XI do XIV, które określa się jako czasy teokracji papieskiej, służyły umocnieniu pozycji papiestwa oraz wypracowaniu dla niego odpowiedniej wykładni teologicznej i prawniczej. To właśnie po powrocie z niewoli awiniońskiej i opracowaniu Caeremoniale Curiae Romanae przez ówczesnych Mistrzów Papieskich Ceremonii (przełom XV i XVI wieku) pojawia się charakterystyczna formuła Accipe tiaram tribus coronis ornatam. Badacz papieskich ceremoniałów, prof. Marc Dykmans, podaje, że po raz pierwszy o tej formule, wyrosłej na bazie „nowej teologii” (théologie nouvelle), wspomina Jan Burchard (zm. 1506) w swoich słynnych dziennikach, por. M. Dykmans, L’oeuvre de Patrizi Piccolomini ou le cérémonial papal de la première Renaissance, t. 1, „Studi e testi” 293, Biblioteca Apostolica Vaticana, Città del Vaticano 1980, s. 113*.

[4] Papież Paweł VI dokonał symbolicznego gestu przekazania swojej tiary, którą otrzymał od wiernych Mediolanu, na rzecz ubogich. W dniu 13 listopada 1964 roku złożył ją symbolicznie na specjalnie przygotowanym ołtarzu w Bazylice św. Piotra, a następnie przekazał ją kardynałowi Franciszkowi Spellmanowi. O tej pory papież nie używał tiary. Co jednak nieco zaskakujące, Paweł VI w 1975 roku opublikował Konstytucję Apostolską Romano Pontifici Eligendo, w której wprost przewidziana jest koronacja papieża (paragraf 92: „Pontifex demum per Cardinalem Protodiaconum coronatur et, intra congruum tempus, Patriarchalis Archibasilicae Lateranensis possessionem ritu praescripto capit”). Jan Paweł I oraz Jan Paweł II nie zdecydowali się jednak na koronowanie. W miejsce tej ceremonii odbyły się uroczyste inauguracje pontyfikatów, których odtąd najważniejszym elementem stało się wręczenie Pierścienia Rybaka oraz papieskiego paliusza. Jednakże pierwszą regulacją odnoszącą się wprost do inauguracji pontyfikatu była Konstytucja Apostolska Universi Dominici Gregis z 1996 roku (paragraf 92: „Pontifex, sollemnibus caeremoniis inaugurationis Pontificatus persolutis, intra congruum tempus Patriarchalis Archibasilicae Lateranensis possessionem ritu praescripto capiet”). Z okazji rozpoczęcia pontyfikatu Papieża Benedykta XVI przygotowano specjalną księgą pt. Ordo pro Ministerii Petrini initio Romani Episcopi (Rzym 2005, z późniejszymi modyfikacjami). Znaczący jest też fakt, iż Benedykt XVI jako pierwszy papież zdecydował się nie umieszczać tiary w swoim herbie, co tłumaczono chęcią podkreślenia znaczenia władzy duchowej Biskupa Rzymu oraz pragnieniem rezygnacji z wiązania papiestwa z władzą świecką.

[5] Całościowo uroczystość papieskiej koronacji obejmuje same obrzędy koronacji oraz Mszę koronacyjną, która je poprzedza, a którą w sposób solenny odprawia papież. W stosunku do „zwyczajnej” solennej Mszy papieskiej, w dniu koronacji występują dodatkowe ryty i ceremonie: obediencje kapituły bazyliki oraz kardynałów, ryt Sic transit gloria mundi, modlitwy Super Pontificem, nałożenie paliusza przez pierwszego kardynała diakona, śpiew Laudes Regiae. Formularz mszalny również jest wtedy własny. W tym miejscu opisujemy wyłącznie ryty własne koronacji. Należy też zauważyć, że papieskie ryty koronacyjne ulegały fluktuacjom, w zależności od aktualnej sytuacji, np. Msza koronacyjna nie zawsze miała miejsce w Bazylice św. Piotra, a koronacja na loggii centralnej.

[6] Oprócz tzw. libretti della celebrazione (nazwa używana współcześnie), które otrzymywali uczestnicy koronacji należący do korpusów dyplomatycznych (co najmniej od drugiej połowy XX wieku), istnieją również wewnętrzne ceremoniały dawnej Prefektury Ceremonii Papieskich, które funkcjonowały pod nazwą Ordo ad coronandum Summum Pontificem Romanum; a także dzienniki Mistrzów Ceremonii Papieskich, w których obrzędy te są opisane. Por. np. dla koronacji Jana XXIII: S.M. Maggiani, Dall’Ordo ad coronandum Summum Pontificem Romanum all’Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romæ Episcopi, [w:] Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Inizio del Ministero Petrino del Vescovo di Roma Benedetto XVI, Città del Vaticano 2006, s. 151-155.

[7] Koronacja Piusa XII nie była transmitowana w telewizji. Aktualnie w różnych archiwach dostępne są jedynie nieliczne fotografie oraz fragmenty transmisji radiowych. W przypadku koronacji Jana XXIII i Pawła VI powszechnie dostępnych materiałów jest znacznie więcej. Niemniej, jeśli chodzi o transmisje telewizyjne, to w archiwach publicznie udostępnione są jedynie fragmenty nagrań lub reportaży, jakkolwiek kompletne zapisy wideo istnieją i można je konsultować na miejscu w nielicznych archiwach, m.in. we Włoszech i we Francji. Być może z biegiem czasu instytucje posiadające te nagrania zdecydują się na ich upublicznienie.

[8] W przypadku koronacji Pawła VI dokonano również innych uproszczeń lub opuszczeń, dotyczyło to m.in. ilości obediencji składanych nowemu Biskupowi Rzymu. Por.: .M. Maggiani, Dall’Ordo, op. cit., s. 156-157. Warto zaznaczyć, iż nie do końca zgodne z prawdą są twierdzenia, jakoby koronacja odbywała się na Placu św. Piotra w związku z planowanymi reformami liturgicznymi oraz postulatami z Konstytucji o Liturgii, nad którą w tamtym czasie pracowali Ojcowie Soboru Watykańskiego II. Główna przyczyna była związana z Soborem, jednakże o takim kształcie uroczystości zdecydowały przede wszystkim względy praktyczne, ponieważ wnętrze Bazyliki św. Piotra było zastawione podestami dla Ojców Soborowych, a ich demontaż i ponowny montaż były po prostu zbyt kosztowne i pracochłonne. Plac św. Piotra mógł pomieścić więcej wiernych, niż mogłoby się ich znaleźć w bazylice. Zdjęcia z Soboru, ale i z okresu sede vacante po śmierci Jana XXIII, zwłaszcza z dni, gdy jego ciało było wystawione w Bazylice św. Piotra, dokładnie obrazują jak wiele przestrzeni zajmowały prowizoryczne podesty.