Co się stało z papieską tiarą?

Die 11 decembris Anno Domini 2023
Sancti Damasi Papæ et Confessoris

Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo, quod procedit de ore Dei (Mt 4,4)

Urząd i osoba papieża są związane i nadal – mimo pewnych zawirowań – identyfikowane z symbolem, który przez wieki wyrażał i manifestował, a nade wszystko syntetyzował w sobie ideę oraz dojrzałą doktrynę Prymatu Piotrowego, zarówno pod względem teologicznym, jak i jurydycznym.

Aktualnie uroczysty obrzęd koronacji Biskupa Rzymu został porzucony. Od prawie sześćdziesięciu lat nie widziano papieża z tiarą na głowie, mimo, że kolejni następcy Pawła VI – który jako pierwszy zrezygnował z używania tiary – posiadali lub posiadają własne papieskie potrójne korony.

Co się tak naprawdę stało z papieską tiarą? Czy została zakazana? Jakie wydarzenia wiążą się z jej porzuceniem? Czy aktualne prawo, dokumenty, regulacje oraz księgi liturgiczne Stolicy Apostolskiej przewidują koronację lub mówią cokolwiek o papieskiej tiarze? Jak przebiegał proces przystosowania liturgii i ceremonii papieskich do nowych praktyk?

Na te pytania stara się dać odpowiedź niniejsze opracowanie, przy czym należy zaznaczyć, że ogranicza się ono do wyszczególnienia przede wszystkim faktów historycznych – kwestie ceremonialne i liturgiczne są opisywane jedynie kontekstowo. Zagadnienia typu: „kiedy papież używał tiary” lub „dlaczego na ołtarzu papieskim w czasie solennej Mszy świętej stały dwie tiary” lub też „kiedy niesiono papieską tiarę w uroczystym pochodzie dworu papieskiego” – będą w przyszłości przedmiotem osobnego artykułu.

I. Pontyfikat Pawła VI (1963-1978)

1) Koronacja papieska i pierwsze miesiące pontyfikatu

Po wyborze na tron Piotrowy kardynała Giovanniego Battisty Montiniego, arcybiskupa Mediolanu, zdecydowano, że uroczysta koronacja nowego papieża odbędzie się w dniu 30 czerwca 1963 roku, tj. dziewięć dni po tym, jak świat usłyszał Habemus Papam! To niewiele czasu, by wykonać dzieło artystyczne pokroju tiary, a przed takim zadaniem stanęli członkowie słynnej już wtedy mediolańskiej Szkoły Fra Angelico (Scuola Beato Angelico) – zostało ono im powierzone, po tym jak wierni z archidiecezji mediolańskiej zapragnęli podarować i ufundować „swojemu” papieżowi nową potrójną koronę.

Ze względów praktycznych ceremonie koronacji zostały przeniesione na Plac św. Piotra. Bazylikę zajmowały tymczasowe podesty wzniesione w związku z trwającym soborem. Ponadto zdecydowano się na pewne uproszczenia samego rytu, np. pominięcie niektórych elementów, co sprawiło, że obrzędy trwały nie prawie 5, ale „tylko” 3 godziny (dokładnie tyle trwa transmisja z europejskiego pasma nadawczego).

Nie spodziewano się jednak, że koronacja Papieża Pawła VI będzie ostatnią tego typu ceremonią w historii Kościoła, ani tym bardziej, że w tak szybkim tempie papiestwo zostanie pozbawione symbolu, który je definiował przez milenium, czyli tiary. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że Ojciec Święty nie użył tiary po raz ostatni w czasie koronacji, wbrew szeroko powielanym przekazom. Do momentu symbolicznego oddania swojej tiary na rzecz ubogich prawie półtora roku później, używał jej zgodnie z przyjętymi zwyczajami, tj. w czasie objęcia w posiadanie Arcybazyliki Laterańskiej, gdy udzielał uroczystych błogosławieństw Urbi et Orbi (Boże Narodzenie, Wielkanoc) lub – po raz ostatni – gdy celebrował pierwszą rocznicę swojej koronacji.

W Boże Narodzenie 1964 roku Paweł VI udzielił błogosławieństwa Dla Miasta i Świata w biskupiej mitrze. Nigdy więcej on ani żaden jego następca nie zdecydowali się założyć tiary.

2) Listopad 1964 roku – oddanie tiary na rzecz ubogich i ogłoszenie Konstytucji Dogmatycznej o Kościele Lumen Gentium wraz z Nota praevia

Paweł VI zgodnie z oczekiwaniami postanowił, że prace soborowe będą kontynuowane. Entuzjazm nie gasł. Zwolennicy szerokich i wieloaspektowych zmian, jak przedstawiają to liczne relacje, wiedli prym. Papież Montini również ulegał panującej wtedy gorączce refrom, w której rodziły się liczne kontrowersje. Gorączka ta była momentami na tyle wysoka, iż wymagała podania doraźnych leków, nawet przez samego Sługę Sług Bożych. Symptomatyczne były tutaj wydarzenia, które miały miejsce w czasie trzeciej sesji soborowej, zwłaszcza w listopadzie 1964 roku. To właśnie wtedy, m.in. pod wpływem soborowych dyskusji o ubogich, Paweł VI zdecydował, że dokona symbolicznego gestu przekazania swojej tiary na ich rzecz.

Miesiąc ten był jednak szczególnie burzliwy ze względu na promulgację Konstytucji Dogmatycznej o Kościele Lumen Gentium (21 listopada 1964 roku), której „kompromisowe” zapisy dotyczące Prymatu Papieskiego i kolegialności zawarte w rozdziale 3 zostały „dookreślone” przez notę przewodnią (Nota praevia z 16 listopada 1964 roku) na życzenie samego papieża. Dokumenty te – formułujące stwierdzenia o podwójnym podmiocie Prymatu – dały asumpt do powołania w dniu 13 września 1965 roku Synodu Biskupów, a towarzysząca im na soborze dyskusja miała znaczący wpływ na Pawła VI, który od dnia 13 listopada 1964 roku – czyli od momentu symbolicznego złożenia tiary na ołtarzu – korzystał wyłącznie ze wspólnej wszystkim biskupom mitry. Tło dyskusyjne oraz obrzędowości towarzyszące porzuceniu tiary jasno wskazują, iż wydarzenie to jest uwikłane w poważne dyskusje teologiczne nad Prymatem Piotrowym, co przeczy twierdzeniom, jakoby w tym wypadku chodziło wyłącznie o mało ważne zewnętrzne oznaki świeckiej władzy Biskupa Rzymu.

Ceremonia uroczystego wyzbycia się tiary przez Pawła VI miała miejsce w piątek 13 listopada 1964 roku (Kościół Wschodni czci w tym dniu św. Jana Chryzostoma), tuż po ekumenicznej liturgii sprawowanej w rycie bizantyjskim w Bazylice św. Piotra przy solennej asystencji samego papieża. Boskę liturgię wraz z kilkunastoma innymi patriarchami i archimandrytami celebrował ówczesny melchicki Patriarcha Antiochii, Maksymos IV Saigh (hierarcha ten celebrował już wcześniej liturgię bizantyjską w obecności papieża, m.in. w czasie pontyfikatu Piusa XII). Podczas całej ceremonii tiara Pawła VI leżała na kredencji za jednym z filarów cyborium ołtarza, po lewej stronie papieża (na zdjęciu mniej więcej w centrum) – czuwał nad nią jeden z papieskich ceremoniarzy.

Papież po zakończeniu liturgii dokonał poświęcenia nowych mozaik św. Cyryla i św. Metodego umieszczonych po obu stronach ołtarza św. Wacława w Bazylice Watykańskiej. Po tym, w stroju pontyfikalnym i w asyście Prefekta Ceremonii Apostolskich oraz kardynałów protodiakona (Alfredo Ottaviani) i protoprezbitera (Alberto di Jorio), Paweł VI podszedł do ołtarza, na którym sprawowana była Boska Liturgia i złożył na nim swoją tiarę. Obrzędowi temu towarzyszył komentarz wyjaśniający, który wygłaszał ówczesny sekrertarz generalny soboru, arcybiskup Pericle Felici. Dziennikarze w swoich relacjach odnotowywali, że zebrani zaczęli wiwatować na cześć „ubogiego papieża” (Viva il Papa povero!).

Biuro prasowe Stolicy Apostolskiej informowało i przekonywało, że gest ten należy traktować jako osobisty wybór Pawła VI, nie zaś jako oficjalną rezygnację z tiary. Podkreślano, że w skarbcu zakrystii papieskiej znajduje się jeszcze wiele tiar, których będzie można używać zgodnie z przeznaczeniem. W praktyce okazało się, że były arcybiskup Mediolanu już nigdy więcej tiary nie nałożył, jakkolwiek kwestia ta przez długi czas nie była w żaden sposób regulowana.

O pozyskanie tiary Pawła VI wystarał się kardynał Francis Spellman. Została ona wręczona Amerykanom jako dowód wdzięczności dla ich hojnej i wieloletniej pomocy na rzecz ubogich, zwłaszcza w postaci żywności, leków i ubrań. Wartość tej pomocy szacowano wtedy na około 1.3 miliarda $ (aktualnie około 12 miliardów $). Papieska tiara podróżowała po Stanach Zjednoczonych do 1968 roku, kiedy to zadecydowano, że stałym miejscem jej pobytu będzie Bazylika Niepokalanego Poczęcia w Waszyngotnie, gdzie potrójną koronę Pawła VI można oglądać do dzisiaj.

3) Późniejsze dokumenty i regulacje – reforma Dworu Papieskiego i Konstytucja Apostolska Romano Pontifici Eligendo

Na jakąkolwiek wzmiankę o tiarze w dokumentach Watykanu trzeba było czekać trzy lata. 28 marca 1968 roku Paweł VI ogłosił motu proprio Pontificalis Domus, które reformowało organizację Papieskiego Domu, a właściwie zmieniało Dwór Papieski (Corte Pontificia) w Dom Papieski (Casa Pontificia). W rozdziale 2 poświęconym Kaplicy Papieskiej (Cappella Pontificia), paragraf 4 stanowi, że zniesieniu podlega m.in. Kustosz Papieskich Tiar (Custode dei Sacri Triregni). Tytuł ten należał zwyczajowo do Jubilera Papieskiego. Choć dokument o tym nie wspomina, pieczę nad papieskimi tiarami przejął Zakrystian Pałacu Apostolskiego (urząd zniesiony przez Papieża Jana Pawła II w 1991 roku). Aktualnie skarbiec zakrystii papieskiej podlega pod kompetencje Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych.

W czasie pontyfikatu Pawła VI nie ukazał się już żaden dokument, który wprost wspominałby o papieskiej tiarze. Papież nie zdecydował się też, by wprowadzać jakiekolwiek zmiany w papieskiej i watykańskiej heraldyce. Dopiero będąc już w podeszłym wieku, tj. na trzy lata przed śmiercią, zdecydował się na uregulowanie kwestii związanych ze śmiercią papieża i wyborem nowego Biskupa Rzymu. Tak też w dniu 1 października 1975 roku opublikowana została Konstytucja Apostolska Romano Pontifici Eligendo, która w rozdziale 7 wprost mówi o… papieskiej koronacji, zarówno w tytule, jak i w poświęconym jej paragrafie. Tytuł rozdziału brzmi: „Akceptacja, ogłoszenie oraz koronacja nowego papieża” (De acceptione et proclamatione electionis necnon de coronatione novi Pontificis). Ostatni, 92 paragraf rozdziału, jak i zarazem całego dokumentu, brzmi:

Pontifex demum per Cardinalem Protodiaconum coronatur et, intra congruum tempus, Patriarchalis Archibasilicae Lateranensis possessionem ritu praescripto capit.

"W końcu Papież zostanie koronowany przez Kardynała Protodiakona i w odpowiednim czasie obejmie w posiadanie Patriarchalną Arcybazylikę Laterańską, zgodnie z przepisanym rytem".

Mając tyle czasu na namysł (od momentu wyzbycia się tiary do ogłoszenia konstytucji minęło 11 lat) Paweł VI zdecydował, że swoim wyborem nie będzie wiązał następcy i to w jego gestii pozostawi wprowadzenie ewentualnych zmian prawnych. Widać tu więc pewną niekonsekwencję lub/i obawę przed formalnym dotykaniem tej czcigodnej i mocno zakorzenionej w życiu Stolicy Apostolskiej tradycji – mimo tylu, tak szybko i z tak wielkim entuzjazmem wprowadzanych w Kościele zmian po zamknięciu drugiego Soboru Watykańskiego.

II. Pontyfikat Jana Pawła I (1978)

Po swoim wyborze na Stolicę Piotrową Papież Jan Paweł I (Albino Luciani) zdecydował, że nie będzie koronowany, a jego pontyfikat zostanie oficjalnie rozpoczęty 3 września w czasie Mszy świętej inaugurującej „Posługę Najwyższego Pasterza” (Ministero di Supremo Pastore). Zasadniczym znakiem wskazującym na prymat Biskupa Rzymu było nałożenie paliusza, który papież jako jedyny może nosić na całym świecie. Ponieważ pontyfikat Jana Pawła I zakończył się po 33 dniach, papież nie zdążył ogłosić żadnych znaczących z punktu widzenia prawnego dokumentów ani wprowadzić istotnych zmian. Przeszedł jednak do historii jako ostatni papież, który używał przenośnego tronu (sedia gestatoria).

III. Pontyfikat Jana Pawła II (1978-2005)

Po wyborze Karola Wojtyły na następcę Jana Pawła I obrzędy inauguracji (22 października 1978 roku) pozostały niezmienione. Jednakże Jan Paweł II zdecydował odnieść się w swojej homilii bezpośrednio do kwestii koronacji. Papież z Polski mówił:

Nei secoli passati, quando il Successore di Pietro prendeva possesso della sua Sede, si deponeva sul suo capo il triregno, la tiara. L’ultimo incoronato è stato Papa Paolo VI nel 1963, il quale, però, dopo il solenne rito di incoronazione non ha mai più usato il triregno lasciando ai suoi Successori la libertà di decidere al riguardo. Il Papa Giovanni Paolo I, il cui ricordo è così vivo nei nostri cuori, non ha voluto il triregno e oggi non lo vuole il suo Successore. Non è il tempo, infatti, di tornare ad un rito e a quello che, forse ingiustamente, è stato considerato come simbolo del potere temporale dei Papi.

"W minionych wiekach, gdy Następca Piotra obejmował swoją Stolicę, na jego głowę nakładano triregnum, czyli tiarę. Ostatnim koronowanym papieżem był Paweł VI w 1963 roku, który jednak po uroczystym obrzędzie koronacji nigdy więcej nie użył triregnum, pozostawiając swoim Następcom swobodę decyzji w tej sprawie. Papież Jan Paweł I, którego wspomnienie jest tak żywe w naszych sercach, nie chciał triregnum, a dziś nie chce go jego następca. Istotnie, nie jest to czas na powrót do tego rytu ani do tego, co, być może niesłusznie, uważano za symbol doczesnej władzy papieży".

Stało się więc jasne, że Jan Paweł II nie chciał być koronowany i nie będzie używał tiary, naśladująć w tym względzie swoich dwóch bezpośrednich poprzedników. Ponadto oznajmił wprost, że wbrew aktualnemu prawodastwu pozostawionemu przez Pawła VI zarówno on, jak i jego poprzednik, z własnej woli zrezygnowali z koronacji i tiary, nie wydając przy tym żadnych stosownych rozporządzeń. Należy też zwrócić uwagę, iż stwierdzenie odnośnie Pawła VI, jakoby po koronacji nie używał więcej tiary, jest w sposób oczywisty fałszywe. Swoje podejście Jan Paweł II stara się usprawiedliwić, twierdząc, że tiara była niesłusznie uważana za symbol doczesnej władzy papieża. Jest to, rzecz jasna, spojrzenie niekompletne, zarówno z punktu widzenia historycznego, jak i teologicznego. Co więcej, trudno usprawiedliwienie takie uznać za zasadne, biorąc pod uwagę, że zarówno Paweł VI, jak i Jan Paweł I oraz Jan Paweł II nie zrezygnowali z tiary w swoich herbach, co narzucałoby się jako konsekwencja podobnych interpretacji.

W ciągu swojego 27-letniego pontyfikatu Jan Paweł II tylko raz odniósł się do kwestii koronacji (i pośrednio tiary) w oficjalnych dokumentach. Była to wydana dopiero w 1996 roku (czyli 18 lat od wyboru na papieża) Konstytucja Apostolska Universi Dominici Gregis, która zastąpiła, ale też została przygotowana na podstawie konstytucji Pawła VI z 1975 roku. Rozdział 7 został zatytułowany „Akceptacja, ogłoszenie i rozpoczęcie Posługi przez nowego papieża” (De acceptatione, proclamatione et initio Ministerii novi Pontificis). Oostatni paragraf tego rozdziału, jak i całego dokumentu (również o numerze 92), brzmi:

Pontifex, sollemnibus caeremoniis inaugurationis Pontificatus persolutis, intra congruum tempus Patriarchalis Archibasilicae Lateranensis possessionem ritu praescripto capiet.

"Papież, po uroczystych ceremoniach inauguracji pontyfikatu, w odpowiednim czasie obejmie w posiadanie Patriarchalną Arcybazylikę Laterańską, zgodnie z przepisanym rytem".

Już na pierwszy rzut oka widać, że brzmienie i konstrukcja tego paragrafu zostały przeniesione z konstytucji Pawła VI, zamieniono jednak „koronację” na „uroczyste ceremonie rozpoczęcia pontyfikatu” (we wszystkich oficjalnych tłumaczeniach na języki nowożytne zastosowano liczbę pojedynczą: „uroczysta ceremonia”). Interesujący jest fakt, iż kanoniści wskazują, w przypadku obu konstytucji, na deskryptywny (opisowy), a nie normatywny (nakazujący) charakter tego paragrafu. Co więcej, jedni uważają, że zastosowana przez Jana Pawła II terminologia nie wyklucza samej koronacji, zaś inni twierdzą, iż pominięcie koronacji jednozacznie wyraża intencję prawodawcy, którą było zniesienie obrzędu koronacji. Niezależnie od tego, która interpretacja będzie wybrana, jest faktem, iż koronacji (ani tiary), jak dotąd, formalnie i zarazem bezpośrednio nie zniesiono ani nie zakazano.

IV. Pontyfikat Benedykta XVI (2005-2013)

Pod koniec życia Jana Pawła II ówczesny Mistrz Ceremonii Papieskich, arcybiskup Piero Marini, przygotował księgi liturgiczne związane ze śmiercią papieża oraz wyborem nowego. Są to odpowiednio Ordo Exsequiarum Romani Pontificis (2000), Ordo Rituum Conclavis (2000) oraz Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romae Episcopi (2005), które już po swoim wyborze na Stolicę Piotrową zatwierdził Papież Benedykt XVI (20 kwietnia 2005 roku). Księga ta uporządkowała i znacząco rozbudowała obrzędy związane z rozpoczęciem Posługi Piotrowej, jednakże nie wspomina ani słowem o koronacji ani tiarze, nawet w kontekście historycznym.

Jako drugi najważniejszy element obrzędów związanych z rozpoczęciem Posługi Piotrowej, obok nałożenia paliusza przez Kardynała Protodiakona, dodano nałożenie Pierścienia Rybaka przez Dziekana Kolegium Kardynalskiego. Przewidziano również – podobnie jak przy inaugurtacji pontyfikatów Jana Pawła I i Jana Pawła II – zwyczajową obediencję kardynałów lub (i to była nowość) 12 przedstawicieli Ludu Bożego (duchownych i świeckich). Po ogłoszeniu swojej rezygnacji (11 lutego 2013 roku), ale przed ustąpieniem z urzędu (28 lutego 2013 roku), Papież Benedykt XVI wprowadził kilka zmian do ceremoniału inauguracji (18 lutego 2023 roku): postanowił, że będą się one odbywać poza Mszą świętą, a nie w jej trakcie oraz, że obediencję nowemu papieżowi będą składać wyłącznie kardynałowie (do reguł tych zastosowano się w czasie inauguracji pontyfikatu Franciszka).

Ponieważ Ordo było pierwszą tego typu księga liturgiczną po Soborze Watykańskim II, w dodatku wydaną publicznie (w odróżnieniu od wcześniejszych ceremoniałów koronacyjnych), niektórzy kanoniści twierdzą, że tym samym jej publikacja ipso facto znosi koronację, jakkolwiek nadal nigdzie expressis verbis nie pojawia się takie stwierdzenie. Interpretację o zniesieniu koronacji, a wraz z nią tiary, ma podkreślać fakt, iż Benedykt XVI jako pierwszy papież zrezygnował z potrójnej korony w swoim oficjalnym herbie, zaś w jej miejsce umieścił paliusz. Wzbudziło to poruszenie wśród znawców heraldyki.

Istotnie, pod względem zasad oraz historii była to mała heraldyczna rewolucja. W oficjalnym watykańskim komunikacie Mons. Andrea Cordero Lanza di Montezemolo tłumaczył poczynione zmiany następująco:

Oggi, giustamente, la cerimonia con cui il Sommo Pontefice inaugura solennemente il suo Pontificato non si chiama più "incoronazione", come si diceva in passato. La piena giurisdizione del Papa, infatti, inizia dal momento della sua accettazione dell'elezione fatta dai Cardinali in Conclave e non da una incoronazione, come per monarchi civili. Per cui tale cerimonia si denomina semplicemente come solenne inizio del suo Ministero Petrino, come è avvenuto per Benedetto XVI, il 24 aprile corrente.

"Dziś, słusznie zresztą, ceremonia, którą Najwyższy Papież uroczyście inauguruje swój pontyfikat, nie jest już nazywana 'koronacją', jak to miało miejsce w przeszłości. W rzeczywistości pełna jurysdykcja papieża rozpoczyna się od momentu przyjęcia przez niego wyboru dokonanego przez kardynałów na konklawe, a nie od koronacji, jak w przypadku monarchów cywilnych. Stąd ceremonię tę określa się po prostu jako uroczyste rozpoczęcie Posługi Piotrowej, tak jak miało to miejsce w przypadku Benedykta XVI 24 kwietnia".

Autor tego komunikatu ponadto zauważał, że Paweł VI, mimo porzucenia tiary, pozostawił ją – wraz z kluczami Piotrowymi – symbolem Stolicy Apostolskiej. To nie zmieniło się do dzisiaj i na oficjalnej stronie Watykanu możemy znaleźć dokładne wytyczne dotyczące flagi, herbu i pieczęci Stolicy Apostolskiej, które w każdym z wypadków uwzględniają tiarę i klucze św. Piotra.

V. Pontyfikat Franciszka (2013-)

Mimo, że mija 10 lat od wyboru Franciszka, to nie wprowadził on żadnych zmian ani ewentualnych doprecyzowań w kwestii koronacji i tiary. Przyjął za swoje obrzędy z Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romae Episcopi i podobnie jak Benedykt XVI nie umieścił tiary w swoim herbie. Mimo plotek o planowanych rewolucyjnych zmianach w obrzędach konklawe oraz wprowadzeniu kolejnych uproszczeń do obrzędów pochówku Biskupa Rzymu, nie pojawiły się do tej pory żadne sygnały zmian dotyczących inauguracji pontyfikatu następcy Franciszka.

Podsumowując można stwierdzić, że ani koronacja papieska ani tiara nie zostały w sposób zarazem bezpośredni i formalny zniesione lub tym bardziej zakazane, mimo: po pierwsze – konsekwentnie stosowanej praktyki ceremonialnej (od listopada 1964 roku); po drugie – publikacji konstytucji apostolskiej oraz księgi liturgicznej, które nie przewidują koronacji ani nie mówią nic o użyciu tiary przez papieża; po trzecie – zmianach wprowadzonych w heraldyce; po czwarte – deklaracjach kolejnych papieży o nie koronowaniu się i braku woli używania tiary (jakkolwiek takowe otrzymywali). Niemniej wobec powyższych stwierdzeń należy uznać, iż wola najwyższego prawodawcy i jednocześnie podmiotu prawa jest wyrażana w sposób klarowny i konsekwentny. Nie stoi to jednak na przeszkodzie, by w przyszłości jeden z kolejnych następców św. Piotra rozeznał, iż powrót do wielowiekowych i czcigodnych tradycji Kościoła Rzymskiego będzie zasadny, pożyteczny i owocny.

DODATEK I – Użycie mitry w herbie Jana Pawła II i tiary w herbach Benedykta XVI i Franciszka

Jako ciekawostkę można odnotować fakt, że Papież Jan Paweł II pozwalał niekiedy używać swojego herbu z mitrą zamiast tiary. Warto tutaj wspomnieć przede wszystkim o umieszczeniu tak zaprojektowanego herbu w posadzce w Kaplicy Chrzcielnej Bazyliki św. Piotra (16 października 1994 roku).

O ile tego typu przedstawienia były rzadkością w przypadku herbu Jana Pawła II, o tyle w czasie pontyfikatu Benedykta XVI nadzwyczaj często używano jego herbu z tiarą, zarówno w realizacjach artystycznych, jak i w nieco bardziej oficjalnych sytuacjach, a nawet w czasie liturgii papieskich (szaty liturgiczne) lub przemówień (arras).

Media komentowały również aranżacje w Ogrodach Watykańskich, gdzie pojawiały się herby Benedykta XVI i Franciszka z tiarą. Jak tłumaczyli ogrodnicy papiescy: praca została wykonana zgodnie z utrwalonymi tradycjami, również w przypadku ich profesji.

Wszystkie tego rodzaju praktyki należy traktować raczej jako indywidualne i doraźne zabiegi bez żadnego oficjalnego lub wiążącego znaczenia. Pokazuje to jednak, że nawet wobec braku obecności tiary w ceremoniach, dokumentach i heraldyce urząd i osobę papieża nadal powszechnie wiąże się z nieodłącznym atrybutem Biskupa Rzymu, czyli triregnum.

DODATEK II – Tiary posoborowych papieży

Wyżej wskazany związek jest jeszcze na tyle mocny i obecny w mentalności ludzi, iż okazuje się, że poza Janem Pawłem I wszyscy następcy Pawła VI posiadali (nadal posiadają) swoje własne tiary. W każdym przypadku był one wręczane papieżom w darze: Jan Paweł II otrzymał tiarę w 1981 roku od wiernych z Węgier; Benedyktowi XVI tiarę wykonaną przez zakład specjalizujący się w tworzeniu szat liturgicznych do liturgii bizantyjskiej podarował w 2011 roku niemiecki biznesmen i znany kolekcjoner nakryć głowy, Dieter Philippi; natomiast w 2016 roku przez ówczesnego przewodniczącego parlamentu Macedonii tiarą został obdarowany Franciszek. Żadna z tych tiar nie była nigdy używana ani, poza kadrem audiencji, publicznie prezentowana.

Wygląda na to, że niekiedy pobożność i szacunek do Wikariusza Chrystusowego na ziemi wyprzedza oficjalne rozporządzenia oraz stosowane i zalecane praktyki. Wszakże Biskup Rzymu jest gwarantem jedności Kościoła.

DODATEK III – Nabożeństwo do św. Piotra i jego słynnego posągu z Bazyliki Watykańskiej

Ze słynnym posągiem św. Piotra (XIII wiek), który znajduje się w Bazylice Watykańskiej i być może wyszedł spod ręki samego Arnolfo di Cambio, wiąże się pobożna tradycja istniejąca i praktykowana do dziś. Polega ona na przybieraniu tej statui w papieskie szaty pontyfikalne (alba, stuła, pektorał, pluwiał z formale zwanym też rationale, pierścień i tiara) w uroczystości związane z Prymatem Piotrowym (Katedry św. Piotra 22 lutego, śś. Apostołów Piotra i Pawła 29 czerwca) oraz podczas wydarzeń ważnych dla Kościoła lub papiestwa (koronacja Biskupa Rzymu, solenna sesja soboru, itp.).

Szaty i insygnia, w które przybierana jest statua św. Piotra można na co dzień podziwiać w Muzeum Skarbca Bazyliki św. Piotra w Watykanie (Il Museo del Tesoro della Basilica di San Pietro). Z posągiem wiąże się jeszcze inna pobożna praktyka, mianowicie całowanie stopy św. Piotra lub też przykładanie do niej czoła na czas modlitwy. Wielu artystów poświęciło jej swoją uwagę i zdolności.

POLECANE FILMY

POLECANE LEKTURY

1. Eugène Müntz, La Tiare pontificale du VIIIe au XVIe siècle, Paris 1897.
2. Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Inizio del Ministerio Petrino del Vescovo di Roma Benedetto XVI, Città del Vaticano 2006.
3. Andrzej Bruzdziński, Herb Papieża Benedykta XVI. Symbolika i przesłanie, Kraków 2018.