3 najlepsze książki o liturgii papieskiej

Die 31 decembris Anno Domini 2023
Sancti Silvestri Papæ et Confessoris
Dominica Infra Octavam Nativitatis

Mimo istnienia niezwykle bogatej literatury – zarówno naukowej jak i popularnej – poświęconej Watykanowi i papiestwu, stosunkowo niewiele pozycji jest poświęconych wyłącznie liturgii papieskiej in genere. Dotyczy to zwłaszcza kontekstu historyczno-ceremonialnego. Owszem, istnieją liczne i wartościowe studia poświęcone np. konkretnym liturgicznym aspektom, jak kolegium papieskich ceremoniarzy, (po)renesansowe ceremoniały Kurii Rzymskiej, porządki rzymskie (ordines romani) czy obrzędy pogrzebu papieża – są to jednak w większości publikacje specjalistyczne, które mogą być trudną i wymagającą lekturą, zwłaszcza dla osób nieobeznanych ze standardami akademickich prac i dyskusji. Ponadto nie oferują one „standardowemu” czytelnikowi całościowego, a przy tym możliwie przystępnego obrazu liturgii papieskiej, nade wszystko w postaci, w jakiej przetrwała do połowy lat 60. ubiegłego wieku.

By osoby zainteresowane mogły uniknąć godzin poszukiwań oraz czasochłonnego przeglądania list publikacji, ich opisów i recenzji, chcemy w przystępnej formie podać listę – naszych zdaniem – trzech najlepszych książek poświęconych w ogólności liturgii papieskiej. „Najlepszych”, czyli: 1) możliwie szeroko rozbudowanych tematycznie i merytorycznie, a więc dających pewien obraz całości tego czym jest (była) liturgia papieska; 2) przystępnych i tłumaczących poruszane zagadnienia bez zbyt skomplikowanych zawiłości, a więc z „progiem wejścia”, z którym powinien poradzić sobie każdy czytelnik posiadający podstawową wiedzę na temat liturgii i papiestwa; 3) będących naprawdę wartościowymi pozycjami, oferującymi solidną dawkę wiedzy i obficie odsyłającymi do dalszej szczegółowej literatury.

I. „KAPLICE PAPIESKIE” GAETANO MORONIEGO

Istnieje co najmniej kilka wartych uwagi dzieł z dawniejszych lat, których autorzy starają się omówić zwyczaje i ceremonie Dworu Papieskiego w ciągu całego roku liturgicznego, by wspomnieć tylko najsłynniejszych, czyli prałata Xaviera Barbier de Montault (1830-1901) i Francesco Cancellieriego (1751-1826). Jednakże to uczeń tego drugiego, Gaetano Moroni (1802-1883), napisał dzieło, które i dziś można z powodzeniem traktować jako point de référence. Mowa oczywiście o słynnym Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica publikowanym w latach 1840-1861 (Venezia: Dalla Tipografia Emiliana).

Słownik ten składa się ze 103 tomów, w których wiele haseł poświęconych jest liturgii papieskiej. Jedno z nich, poświęcone Kaplicom Papieskim (hasło Cappelle pontificie, o papali, t. VIII, od s. 114 i t. IX do s. 122, oba tomy opublikowane w 1841 roku w Wenecji), doczekało się osobnego wydania (również w 1841 roku przez tego samego wydawcę) pt. Le cappelle pontificie, cardinalizie e prelatizie. Opera storico-liturgica.

Książka ta została 5 lat później opublikowana w języku francuskim pt. Histoire des chapelles papales (Paris 1846) w tłumaczeniu Augustina Manavita, który zaledwie 4 lata wcześniej wydał kilkusetstronicowy Précis des cérémonies papales (opis ceremonii Wielkiego Tygodnia w Rzymie).

Francuskie wydanie jest tym, które należy polecić. Po pierwsze – ze względu na nieco czytelniejszy układ; po drugie – ze względu na korekty i dopowiedzenia tłumacza w oryginalnym tekście; po trzecie – ze względu na obszerny dodatek od tłumacza (liczne noty), w którym poruszonych jest wiele interesujących wątków związanych z liturgią papieską.

Dzieło jest podzielone na trzy główne części. W pierwszej omówione są podstawowe pojęcia, miejsca, osoby i funkcje związane z Kaplicami Papieskimi. W drugiej opisano „nadzwyczajne” Kaplice Papieskie, tj. takie, które odbywają się nieregularnie, tylko w związku z określonymi wydarzeniami, np. wybór i koronacja nowego papieża, pogrzeb kardynała czy otwarcie Świętych Drzwi w Roku Jubileuszowym. Trzecia i najdłuższa część to wykład Kaplic Papieskich w ciągu roku w porządku chronologicznym od stycznia do grudnia. Ostatnia, czwarta część jest poświęcona kaplicom kardynalskim i prałackim.

Francuskie wydanie zamykają uwagi od tłumacza do pierwszych trzech części, w których podejmuje on tematykę poruszaną przez Moroniego w innych hasłach Dizionario, stąd nieobecną w oryginalnym wydaniu. Są to bardzo cenne i trafne dopowiedzenia, za które czytelnik niezaznajomiony bliżej z rytami i tradycjami Dworu Papieskiego będzie wdzięczny. Tłumacz porusza w nich m.in. takie kwestie jak: rodzina papieska, sedia gestatoria, paliusz, Laudes Regiae, pregustacja, asterysk, cotta, prerogatywy papieskie i wiele innych.

II. „LITURGIA I CEREMONIE NA DWORZE PAPIESKIM” ULRICHA NERSINGERA

Ulrich Nersinger (ur. 1957) jest znanym na świecie watykanistą, autorem co najmniej 25 książek o Watykanie i ogromnej ilości różnego rodzaju tekstów (naukowe, popularno-naukowe, publicystyczne). Posiada nie tylko ogromną wiedzę historyczną, ale też wiele lat uczył się i pracował w Rzymie, również jako postulator w procesie beatyfikacyjnym i kanonizacyjnym. Napisał on jedyną współczesną pracę o liturgii papieskiej (zwłaszcza sprzed reform wprowadzonych w czasie Soboru Watykańskiego II i po nim), która starałaby się obejmować tak szeroką tematykę w tak erudycyjnym wykonaniu. Jest to dwutomowe dzieło zatytułowane Liturgien und Zeremonien am Päpstlichen Hof (Bonn, t. I w 2010, t. II w 2011).

Dzieło Nersingera bez wątpienia jest wyjątkowe. John Sonnen nie waha się go określać mianem „New Ultimate Book on Papal Liturgies” oraz „Mother of All Books on Papal Liturgies”. Wydaje się, że słowa te nie będą zbytnio przesadzone, o ile pracę niemieckiego dziennikarza potraktujemy jako punkt wyjścia dla dalszych szczegółowych studiów i badań nad poszczególnymi tematami, które podejmuje. Merytoryka jest na wysokim poziomie, jednakże wiele tematów zostało potraktowanych w sposób skondensowany (niekiedy za bardzo), co też wynika z bogactwa treści – liczby mówią same za siebie: tom pierwszy posiada 539 stron, 267 fotografii lub ilustracji i 824 pozycje w bibliografii, natomiast tom drugi liczy 509 stron, 172 fotografie lub ilustracje i 90 dodatkowych pozycji w bibliografii. Razem daje to 1048 stron, 439 fotografii bądź ilustracji (niestety, wszystkie czarno-białe, z czego większość niewielkich rozmiarów) i 914 pozycje bibliograficzne (podzielone na kilka kategorii). Praca, którą wykonał autor zasługuje na uznanie, a nade wszystko na uważną lekturę. Jest to książka, która daje szeroki i wieloaspektowy ogląd na liturgię i zwyczaje Dworu Papieskiego w postaci, w jakiej trwały zwłaszcza w XX wieku.

Treść pierwszego tomu podzielono na dziewięć rozdziałów, w których autor kolejno omawia: członków i przedstawicieli Dworu Papieskiego (I); obrzędy wyboru papieży (konklawe) na przestrzeni wieków (II); ceremonie koronacyjne papieży oraz tiarę (III); historię paliusza (przede wszystkim papieskiego) i obrzędy związane z jego wykonaniem i nałożeniem metropolitom (IV); papieskie ferule i krzyże (V); obrzędy związane z objęciem Pałacu i Bazyliki Laterańskiej przez papieża (VI); liturgię stacyjną oraz związane z nią obrzędy w ciągu roku liturgicznego, a szczególnie w czasie Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia (VII); ceremonie uroczystej Mszy świętej sprawowanej przez papieża (VIII); nabożeństwa i procesje z Najświętszym Sakramentem (IX). Do trzech rozdziałów dołączone są swego rodzaju suplementy: do pierwszego rozdziału załączono tekst dotyczący Prefektury Domu Papieskiego po rozpoczęciu pontyfikatu przez Benedykta XVI w 2005 r.; do drugiego rozdziału plan konklawe z XIX w. (listę kardynałów i przydzielone im cele, szkice i mapy) – zaś do ósmego rozdziału kalendarz celebracji papieskich z 1863 r. Całość dopełniają dodatki ukazujące zmiany, jakim podlegał Dwór Papieski tuż po zakończeniu obrad Soboru Watykańskiego II (zmiana na Dom Papieski w 1968 roku decyzją Papieża Pawła VI), a także organizacji Domu Papieskiego w 2005 r. po wyborze na Stolicę Piotrową Józefa kard. Ratzingera.

Drugi tom jest kontynuacją i dzieli się na siedem rozdziałów (od X do XVI wraz z dodatkami), w których autor podejmuje następujące zagadnienia: obrzędy i ceremonie związane z godnością kardynalską (X); beatyfikacje i kanonizacje (XI); obrzędy, ryty i zwyczaje związane z Wielkimi Jubileuszami (XII); papieskie dary i zaszczyty, jak Złota Róża, Agnus Dei, czy Stocco e Berrettone (XIII); Chinea (XIV); audiencje papieskie, ich ceremoniał i przebieg (XV); obrzędy związane ze śmiercią i pogrzebem papieża (XVI); papieskie pojazdy (XVII). Na końcu dzieła dołączone zostały także stosowne dodatki – dokumenty dotyczące reformy papieskich liturgii, jak i obrzędów i zwyczajów Dworu Papieskiego, wprowadzonych przed i po Soborze Watykańskim II (jeden z dodatków to także partycje organowe utworów wygrywanych w Bazylice św. Piotra na srebrnych trąbkach). Całość dopełnia indeks rzeczowy dla obydwu tomów.

III. „NIEZNANY SKARBIEC WATYKANU. LITURGIA I CEREMONIE” BERNARDA BERTHODA I PIERRE’A BLANCHARDA

Dla tych, którzy preferują jednak materiały wizualne, niż wytrwałą lekturę, najlepszą pozycją będzie opracowanie Bernarda Berthoda (główny autor) i Pierre’a Blancharda nie na wyrost zatytułowane Trésors inconnus du Vatican. Cérémonial et liturgie (pierwsze wydanie w 2001 roku; drugie, zmienione i uaktualnione, w 2021; oba w Paryżu, ale w dwóch różnych wydawnictwach). Jest to bogato ilustrowany słownik najważniejszych pojęć związanych z liturgią papieską, zwłaszcza w jej wymiarze historyczno-ceremonialnym. W parze z jakością strony edytorskiej idzie zawartość merytoryczna oparta na bogatej bibliografii. W związku z pozycją Berthoda, jego kontaktami oraz dostępem jaki posiada do różnego rodzaju archiwów i kolekcji, obie edycje zawierają unikalne fotografie, włączywszy w to zbiory pochodzące ze Skarbca Zakrystii Apostolskiej i archiwum Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych.

Oba wydania to około: 350 stron, 350 haseł i 800 ilustracji oraz rzeczowa bibliografia. Uwaga autorów skupia się przede wszystkim na osobach należących do Dworu (Domu) Papieskiego i przedmiotach używanych w czasie liturgii papieskich oraz innych wydarzeń związanych z oficjalnym ceremoniałem Stolicy Apostolskiej. Cenne jest jednak to, że w przypadku większości haseł nakreślony jest kontekst historyczny i praktyczny. Podobnie jak w przypadku dwóch pozostałych pozycji, książka ta jest skarbnicą wiedzy.

Istnieje wiele tego typu albumów poświęconych skarbom przechowywanym w Skarbcu Zakrystii Apostolskiej, zwłaszcza szatom i insygniom papieskim – by wspomnieć tylko opracowania Luciano Orsiniego i Marzii Cataldi Gallo lub różnego rodzaju (po)wystawowe katalogi – jednak żaden z nich nie jest tak wszechstronne i jednocześnie tak skrupulatnie udokumentowany, jak publikacja Berthoda i Blancharda. Jest to pozycja obowiązkowa w domowej bibliotece każdego pasjonata liturgii papieskiej.

DODATEK

W tego typu zestawieniu nie sposób nie wspomnieć o – pod wieloma względami pierwszorzędnej i stanowiącej œuvre de référence – pracy Agostino Paraviciniego Baglianiego pt. Il corpo del papa (Turyn 1994), tłumaczonej na języki: francuski (Paryż 1997), niemiecki (Monachium 1997) i angielski (Chicago 1999).

Autor dogłębnie wyjaśnia wiele kwestii dotyczących osoby i urzędu papieża, zwłaszcza w kontekście rytów i ceremonii dotyczących jego ciała, zarówno w znaczeniu dosłownym, jak i symbolicznym. Ciało papieża jest pracą historyczną, co oznacza, że nie zawiera tylko opisów konkretnych obrzędów i zwyczajów, ale również ich wyjaśnienie, ze szczególnym uwzględnieniem źródeł i motywów ich powstania. Innymi słowy: nie sposób zrozumieć liturgii papieskiej w jej dojrzałej postaci (XV-XX wiek), bez zapoznania się z historią papiestwa w średniowieczu (X-XIV wiek). Książka Baglianiego jest tutaj dziełem właściwie wzorcowym.

POLECANY FILMY

POLECANE LEKTURY

1. Gaetano Moroni, Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica da San Pietro sino ai nostri giorni, Tipografia Emiliana, Venezia 1840-1861.
2. Niccolò Del Re (red.), Mondo Vaticano. Passato e Presente, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1995.
3. B.K. Krzych, Wstępny zestaw literatury źródłowej do badań nad liturgią papieską, „Liturgia Sacra” nr 2(38)/2011, s. 333-347.