Die 24 decembris Anno Domini 2023 In Vigilia Nativitatis Domini
Papieżom często z różnych okazji – takich jak np. jubileusze, pielgrzymki, audiencje, ważne wydarzenia z życia Kościoła, itp.) – wręcza się wszelkiej maści podarunki. Nierzadko są to piękne i wartościowe paramenty lub utensylia liturgicznie. Nie zawsze są one potem używane, zwłaszcza regularnie, niemniej wiele z nich jest dziełami sztuki sui generis, obok których trudno przejść obojętnie, o ile można je akurat zobaczyć na publicznej wystawie.
Jednym z takich bezcennych darów jest „franciszkański” ornat Papieża Piusa XI wykonany w stylu próbującym nawiązywać do gotyckiego. Na co dzień jest przechowywany w skarbcu Zakrystii Apostolskiej wraz z pozostałymi elementami daru (stuła, manipularz, welon kielichowy, palka, bursa, korporał, puryfikaterz, ręczniczek do lavabo, alba, humerał i cingulum).
Ornat ten jawi się jako dzieło sztuki warte szczególnej uwagi nie tylko ze względu na kunszt i artyzm wykonania, ale też ze względu na zawarte przesłanie teologiczne i hagiograficzne. Jest to ponadto okazały i wartościowy monument francuskiej paramentyki liturgicznej XX wieku.
Źródło: wystawa „Skarby Niebios: specjalna wystawa artefaktów Stolicy Apostolskiej” (Narodowe Muzeum Pałacowe, Tajwan 2015).
Źródło: wystawa „Heavenly Bodies: Fashion and the Catholic Imagination” (The Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork 2018).
Ornat został wykonany w 1926 roku przez klaryski z klasztoru w Mazamet (departament Tarn) we Francji i wręczony Ojcu Świętemu jako dar Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów (prowincja świętego Ludwika z Tuluzy) z okazji 700 rocznicy Dies Natalis (dzień śmierci dla świata i narodzin dla Nieba) św. Franciszka z Asyżu.
Papież Pius XI otrzymał komplet dopiero w 1928 roku podczas rzymskiej pielgrzymki działającej do dziś organizacji L’Enseignement Catholique („Nauczanie Katolickie”). Niestety, niektóre części westymentarium okazały się źle dopasowane i odesłano je na poprawki do mniszek.
Ornat – wraz z pozostałymi paramentami – został użyty przez Papieża po raz pierwszy w dniu 20 grudnia 1928 roku w czasie Mszy świętej, którą sprawował z okazji swojego kapłańskiego jubileuszu.
Źródło: wystawa „Skarby Niebios: specjalna wystawa artefaktów Stolicy Apostolskiej” (Narodowe Muzeum Pałacowe, Tajwan 2015).
Źródło: wystawa „Skarby Niebios: specjalna wystawa artefaktów Stolicy Apostolskiej” (Narodowe Muzeum Pałacowe, Tajwan 2015).
Niezwykle bogata ornamentyka ornatu, jak i pozostałych paramentów kompletu, skupia się na trzech tematach: (1) zakonie franciszkańskim (założyciel, św. Klara, misjonarze, męczennicy), (2) mariologii (dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny opiera się w znacznej mierze na teologii franciszkańskiej – ogłoszenie dogmatu zostało wyeksponowane na centralnej części z przodu ornatu) oraz (3) papiestwie (znane są związki Rzymu z franciszkanami, zwłaszcza w kontekście wpływów synów św. Franciszka na liturgię papieską, a tym samym na liturgię rzymską jako taką). Postarano się, by nawet palka czy humerał posiadały szczegółowe tematyczne zdobienia.
Źródło: Bernard Berthod, Chasuble et parements liturgiques pour Pie XI, „Patrimoines du Sud” 14(2021), fig. 10 (fragment) / A. Boyer reproduction © Inventaire général Région Occitanie.
Źródło: Bernard Berthod, Chasuble et parements liturgiques pour Pie XI, „Patrimoines du Sud” 14(2021), fig. 4 / © Sacristie pontificale (Mons. Piero Marini).
Znawcy sztuki i paramentyki liturgicznej wskazują, że in toto użyta symbolika seraficka może posiadać wręcz dytyrambiczny charakter. Szczegółowo wszystkie elementy kompletu, zarówno pod względem znaczeniowym, jak i artystycznym oraz historycznym, są zaprezentowane i opisane w studium profesora Bernarda Berthoda, które podajemy niżej jako polecaną lekturę.
Źródło: Raymund James, The Origin and Development of Roman Liturgical Vestments, Exeter: Catholic Records Press, 1934, s. 2 / New Liturgical Movement / Hand Missal History.
Warto zauważyć, że „franciszkański” ornat Papieża Piusa XI został wykonany i był używany przez samego Biskupa Rzymu w czasie, gdy w Kościele dość głośna była kwestia użycia gotyckich szat liturgicznych w liturgii rzymskiej – na lata 20. i 30. XX wieku przypada swoiste apogeum dyskusji na ten temat.
Użycie „franciszkańskiego” kompletu do liturgii papieskiej było intencjonalne, Papież miał wydać nawet pozwolenie na wykonanie wyżej widocznej fotografii (niektórzy uważają, że w związku z debatą została ona nieco „ulepszona”, by ornat wyglądał na bardziej obszerny).
Kwestię szat gotyckich zamknął (czy raczej „otworzył” na dobre) dopiero dekret Świętej Kongregacji Obrzędów z dnia 20 sierpnia 1957 roku, który dawał biskupom prawo udzielania pozwolenia na nieskrępowane użycie szat gotyckich w ich diecezjach.
Należy przy tym zauważyć, że „franciszkański” ornat papieski Piusa XI nie jest wykonany ściśle według cech charakterystycznych dla stylu gotyckiego (kształt, krój, zdobienia), co najwyżej możnaby uznać, że pod pewnymi względami do tego stylu nawiązuje. Ponadto dolna część ornatu posiada zakrąglony kształ, który również historycznie występował w kroju rzymskim. Niemniej w czasie pontyfikatu Piusa XI, a także niekiedy współcześnie, ornat z Mazamet przypisywano do stylu gotyckiego. Twierdzenie to ma jednak znamiona swoistej urban legend.
POLECANE FILMY
POLECANE LEKTURY
- Bernard Berthod, Chasuble et parements liturgiques pour Pie XI, „Patrimoines du Sud” 14(2021), https://doi.org/10.4000/pds.7024
- Nico Fassino, A Modern History of Gothic Vestments, „Hand Missal History”, handmissalhistory.com
- S. J. P. Van Dijk, J. Hazelden Walker, The Origins of the Modern Roman Liturgy. The Liturgy of the Papal Court and the Franciscan Order in the Thirteenth Century, London 1960.
